...พระนางเป็นอัครมเหสีใน สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระมหากษัตริย์องค์ที่ ๑๕ ของกรุงศรีอยุธยาแห่งราชวงศ์สุพรรณภูมิ (ครองราชย์ปี พ.ศ.๒๐๙๑-๒๑๑๑)

สมเด็จพระสุริโยทัย ตามพงศาวดารหลวงประเสริฐฯ กล่าวเพียงแค่เป็นอัครมเหสีผู้เสียสละพระชนม์ชีพ เพื่อปกป้องพระราชสวามีในสงคราม พระเจ้าตะเบ็งชเวตี้ ในปีพ.ศ.๒๐๙๑

พงศาวดารบางฉบับ กล่าวว่าพระสุริโยทัย เป็นเจ้านายเชื้อสายราชวงศ์พระร่วงเจ้ากรุงสุโขทัย โดยมิได้กล่าวรายละเอียดใดมากกว่านี้

ในขณะที่สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ขึ้นครองราชสมบัติกรุงศรีอยุธยา ต่อจากขุนวรวงศาธิราชได้เพียง ๗ เดือน เมื่อ พ.ศ.๒๐๙๑ พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ และมหาอุปราชาบุเรงนอง ยกกองทัพพม่าเข้ามาล้อมกรุงศรีอยุธยาครั้งแรก

โดยผ่านมาทางด้านด่านพระเจดีย์สามองค์ จังหวัดกาญจนบุรี และตั้งค่ายล้อมพระนคร การศึกครั้งนั้นเป็นที่เลื่องลือถึงวีรกรรมของ สมเด็จพระสุริโยทัย ซึ่งไสช้างพระที่นั่งเข้าขวางพระเจ้าแปรด้วยเกรงว่า สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระราชสวามี จะเป็นอันตราย

จนพระองค์เองถูกพระแสงของ้าวฟันพระอังสาขาดสะพายแล่งสวรรคตอยู่บนคอช้าง เพื่อปกป้องพระราชสวามีไว้ เมื่อวันอาทิตย์ ขึ้น ๖ ค่ำ เดือน ๔ ปีจุลศักราช ๙๑๐ ตรงกับวันเดือนปีทางสุริยคติ คือ วันที่ ๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๐๙๒



พระราชโอรสและพระราชธิดา
...สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ กับสมเด็จพระสุริโยทัย มีพระราชโอรส พระราชธิดา ๕ พระองค์ ซึ่งน่าจะเรียงลำดับดังนี้

๑. พระราเมศวร(พระราชโอรสองค์โต) ถูกจับเป็นองค์ประกันแก่พม่า และสิ้นพระชนม์ระหว่างเสด็จไปหงสาวดี

๒. พระมหินทร์(พระราชโอรสองค์รอง) ต่อมาได้ขึ้นครองราชย์เป็น สมเด็จพระมหินทราธิราชกษัตริย์องค์สุดท้ายก่อนเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๑ ในพ.ศ. ๒๑๑๒

๓. พระสวัสดิราช(พระราชธิดา) ต่อมาได้รับการสถาปนาขึ้นเป็น พระวิสุทธิกษัตรี(ย์) อัครมเหสีในสมเด็จพระมหาธรรมราชา และเป็นพระราชมารดาของ พระสุพรรณกัลยา สมเด็จพระนเรศวรมหาราช และสมเด็จพระเอกาทศรถ

๔. พระบรมดิลก(พระราชธิดา) สิ้นพระชนม์พร้อมพระราชมารดาในสงครามคราวเสียสมเด็จพระสุริโยทัย

๕. พระเทพกษัตรี(ย์) หรือพระนางมโนรา(๑) (พระราชธิดา) ภายหลังถูกส่งตัวถวายแด่พระไชยเชษฐาธิราช แห่งอาณาจักรล้านช้าง


(ภาพฝีพระหัตถ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์)

...เมื่อวันที่ ๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๐๙๒ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ทรงตัดสินพระทัยยกทัพออกนอกพระนครเพื่อเป็นการบำรุงขวัญทหาร และทอดพระเนตรจำนวนข้าศึก

สมเด็จพระสุริโยทัยพร้อมกับพระราชโอรส พระราชธิดา พระองค์ได้เสด็จติดตามไปด้วย โดยพระองค์ทรงแต่งกายอย่างมหาอุปราช ทรงเครื่องสำหรับราชณรงค์ เสด็จทรงช้าง ̏ พลายทรงสุริยกษัตริย์̋ สูงหกศอกเป็นพระคชาธาร

ครั้นยกกองทัพออกไปบริเวณทุ่งภูเขาทอง กองทัพอยุธยาปะทะกับกองทัพพระเจ้าแปร ซึ่งเป็นทัพหน้าของพม่า ช้างทรงของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิเกิดเสียทีหันหลังหนีจากข้าศึก พระเจ้าแปรก็ทรงขับช้างไล่ตามมาอย่างกระชั้นชิด

สมเด็จพระสุริโยทัยทอดพระเนตรเห็นพระราชสวามีกำลังอยู่ในอันตรายจึงรีบขับช้างเข้าขวางพระเจ้าแปร ทำให้ทรงไม่สามารถติดตามต่อไปได้

พระเจ้าแปรจึงทำยุทธหัตถีกับสมเด็จพระสุริโยทัย เนื่องจากสมเด็จพระสุริโยทัยอยู่ในลักษณะเสียเปรียบ ช้างพระเจ้าแปรได้เสยช้างสมเด็จพระสุริโยทัย จนเท้าหน้าทั้งสองลอยพ้นพื้นดิน

แล้วพระเจ้าแปรจึงฟันสมเด็จพระสุริโยทัยจากพระพาหาขาดถึงกลางพระองค์พระองค์เสด็จสวรรคตเช่นเดียวกับพระราชธิดา คือ "พระบรมดิลก" ซึ่งได้สิ้นชีพไปก่อนหน้านี้แล้ว